Czym są tzw. inteligentne kontrakty?

Smart kontrakty (smart contracts, inteligentne kontrakty) są obecnie jednym z najbardziej obiecujących zastosowań technologii blockchain. Choć sam termin funkcjonuje już od przeszło 28 lat, to smart kontrakty wciąż zyskują na popularności i przyciągają nowe branże, w tym prawniczą, finansową, a nawet ochronę zdrowia.
Czym zatem są i czy z perspektywy pracy prawnika warto się nimi zainteresować?

Powszechnie przyjmuje się, że po raz pierwszy termin smart kontrakt został użyty w 1994 r. przez amerykańskiego kryptografa i informatyka Nicka Szabo, który zdefiniował go jako: „skomputeryzowany protokół transakcyjny, który wykonuje warunki umowy”, a jego przewagę nad klasyczną umową uzasadniał następująco: „Nazywam te nowe kontrakty „inteligentnymi”, ponieważ są o wiele bardziej funkcjonalne niż ich nieożywieni przodkowie w formie papierowej. Inteligentna umowa to zestaw obietnic, określonych w formie cyfrowej, w tym protokołów, dzięki którym strony wykonują wobec siebie te obietnice”.

Choć oczywiście już przed Szabo istniały technologie zbliżone założeniem i funkcjonalnością do smart kontraktów, jak na przykład popularny swego czasu DigiCash (1989 r.) autorstwa Davida Chauma. Warto wspomnieć, że jako koncepcyjnych protoplastów współczesnych smart kontraktów wskazuje się na automaty z jedzeniem, w których to kod komputerowy uruchamia maszynę automatycznie wydającą wybrany produkt, pod warunkiem, że dany towar jest dostępny i że do automatu włożono wystarczające środki.

Wbrew samej nazwie smart kontrakt nie jest umową sensu stricte, a programem komputerowym realizującym ustalenia cyfrowej umowy, przy wykorzystaniu technologii blockchain. Technologia ta opiera się na bazie danych typu peer-to-peer, co oznacza, że informacje w niej są przechowywane w sposób rozproszony, nie istnieje tu jeden zcentralizowany organ. Dane w technologii blockchain przetwarzane są w porządku chronologicznym, w pogrupowanych i powiązanych ze sobą blokach. Każda zmiana wymaga nowego bloku, który zawiera oznaczenie czasu i nawiązanie do poprzedniego bloku, przez co tworzy się stale rosnący, nieedytowalny łańcuch transakcji.

Innymi słowy smart kontrakt to w dużym uproszczeniu uzgodnione pomiędzy stronami zobowiązania umowne zapisane w postaci kodu komputerowego, oparte na prostym założeniu IF-WHEN-THEN tj. jeśli wystąpi zdarzenie X, to wykonaj działanie Y.
Powstanie klasycznej umowy w formie pisemnej z łatwością można sobie krok po kroku wyobrazić. Funkcjonujemy już przecież z tymi - jak mówił Szabo - nieożywionymi przodkami od czasów rzymskich ☺. Smart kontrakt w ujęciu syntetycznym powstaje w następujący sposób:

• Strony ustalają warunki umowy i tu nadal istotna wydaje się być rola prawnika, który zapisy te formułuje i weryfikuje w prawnie bezpieczny sposób oraz dający możliwość jednoznacznego ich przeniesienia na język kodu.
• Programista zapisuje warunki umowy (jeśli wystąpi X, to Y) jako kod korzystając z języka programowania odpowiedniego dla danej technologii blockchain.
• Następnie odpowiednio przetworzony kod umieszcza w strukturze bloków, poprzez stworzenie transakcji o odpowiednim typie i parametrach. Tu właśnie powstaje smart kontrakt, który otrzymuje własny unikalny adres.
• Od tej chwili strony mogą wchodzić w interakcje ze smart kontraktem - za pomocą wysyłania odpowiednich transakcji na wskazany wyżej adres.
  

Dochodzi do automatyzacji procesu realizowania zobowiązań umownych między stronami na wskazanej zasadzie - jeśli wystąpi zdarzenie X, nastąpi realizacja funkcji Y - przykładowo smart kontrakt może zlecić automatycznie zwrot środków, jeśli sprzedawca nie dostarczy kupującemu przedmiotu sprzedaży we wcześniej uzgodnionym terminie.

Jako największe zalety smart kontraktów wymienia się przede wszystkim: niezmienność (tj. brak możliwości ingerencji w ciąg już powstałych bloków przez co wykluczona jest nieuczciwa manipulacja stron w treść stosunku zobowiązaniowego), minimalizację potrzeby korzystania z pośredników (operacje odbywają się automatycznie pomiędzy stronami umowy), a tym samym zmniejszenie kosztów (zastąpienie zaufanej strony trzeciej przez zaufanie do samej architektury systemu), bezpieczeństwo (dzięki rozproszonej sieci, która utrudnia cyberataki), responsywność systemu (przykładowo nie ma potrzeby wizyty w urzędzie – zapytanie zostaje złożone w sieci blockchain, która w zależności od rodzaju implementacji wraca do użytkownika ze zweryfikowaną odpowiedzią).

Pole zastosowania smart kontraktów jest właściwie nieograniczone. Smart kontrakty mogą być wykorzystywane w branży ubezpieczeń, prawie nieruchomości, przy umowach sprzedaży, w ochronie zdrowia, e-commerce, walce z podróbkami czy kradzieżą własności intelektualnej...

W kwestii stworzenia regulacji prawnej smart kontraktów zdania są obecnie podzielone. Popularne stało się hasło „Code is law”, a wśród programistów powszechna jest opinia, że to właśnie idea braku centralnego organu i rozproszenie sieci daje bezpieczeństwo i pozwala na globalne funkcjonowanie inteligentnych kontraktów.

W Polsce z prawnego punktu widzenia inteligentny kontrakt nasuwa wiele problemów co do jego kwalifikacji w systemie zobowiązań, a tym samym tworzy ryzyko w przypadku ewentualnego sporu sądowego. Jednak zawarcie umowy zapisanej wyłącznie w formie kodu programistycznego nie będzie funkcjonować w zupełnej próżni legislacyjnej, mając na względzie chociażby odpowiednią wykładnię treści art. 60 Kodeksu Cywilnego.

Powyższy tekst jest oczywiście krótkim wstępem do tematu smart kontraktów, ale odpowiedź na pytanie czy warto zainteresować się inteligentnymi umowami wydaje się dość oczywista. Ich popularność wciąż rośnie, co jednocześnie wymusza na systemie prawnym - wzorem Malty (zwana swego czasu "Blockchain Island") czy Estonii - wprowadzenie oraz wdrożenie stosownych regulacji w tym zakresie.